Saaʹmi siidsååbbar

.

Saaʹmi siidsååbbar lij saaʹmi äʹrbbvuõđlaž jiõččvaaldšemriâšldõk, kååʹtt lij juätkkam toiʹmmjummšes õutstõõzz seʹst čueʹđid eeʹjjid. Saaʹmi siidsåbbar seuʹrrai da veekk ooudâs saaʹmi vuõiggâdvuõđi teâuddjummuž da lij saaʹmi veerǥlaž eeʹtǩǩeei.

Tuâj da toiʹmmjummuš

Saaʹmi siidsåbbar vääžnmõs tuejj lij saaʹmi äʹrbbvuõđlaž jieʹllemvueʹjji da jieʹllemåårrmõõžži di sääʹmǩiõl da -kulttuur tuõʹllʼjummuš da ooudâs viikkmõš. Tuâjjan lie ouddmiârkkân ciâlklmi ouddmõš di sääʹmlääʹjj da saaʹmi vuõiggâdvuõđi teâuddjummuž seuʹrrjummuš. Saaʹmi siidsååbbar tuejjad õhttsaâtuâj jeeʹres veʹrǧǧniiʹǩǩivuiʹm da toiʹmmjeʹjivuiʹm di vuässâtt saaʹmid õutstõssân tuʹmmjemtuõjju, kååʹtt kuâskk sij jiiʹjjez aaʹššid.

Ânnʼjõžääiʹj siidsååbbar-riâšldõk âânn seʹst sääʹmsiidi õhttsaž siidsåbbar, kook lie riâšldõõǥǥ ââʹlmõs mieʹrreei orgaan, di såbbrin kooum eeǥǥas vuârstes vaʹlljuum siidi sääʹmsuåvtõõzz. Siidsååbbar-riâšldõõǥǥ jååʹđat saaʹmi ouddooumaž, koon vaʹlljeet vaalin koumm eeʹjj kõõskin. Tän lââʹssen Saaʹmi siidsåbbrest reâugg piisar.

Njeäʹllem-Keväjääuʹr da Njauddâm sääʹmvuuʹdin ââʹnet vuuʹdest jälsteei saaʹmi õhttsaž siidsåbbar uuʹccmõsân õõut vuâra eeʹjjest. Tän lââʹssen taarb mieʹldd vueiʹtet jäʹrjsted jeeʹres såbbrid še. Njauddâm da Njeäʹllem-Keväjääuʹr sääʹmsuåvtõõzz noorrâʹtte nuʹtt õhttsaž ko jiiʹjjez såbbrid kõskkmieʹrin lååi vuâra eeʹjjest.

Saaʹmi siidsååbbar lij saaʹmi veerǥlaž eeʹtǩǩeei. Saaʹmi siidsååbbar tooiʹmat nuʹtt 40–50 ciâlklmed, eʹtǩǩõssâd leʹbe aalǥtõssâd eeʹjjest jeeʹres veʹrǧǧniiʹǩǩid. Mieʹrr lij šõddâm mõõnni eeʹjjin ǩiõttʼtõllum aaʹšši meäʹr šõddmõõžž mieʹldd. Saaʹmi siidsåbbar eeʹttǩeei vuäʹssâʹtte jeeʹresnallšem tuâjj-jooukid da jeeʹres čõõnâsjoukktoiʹmmjummša. Saaʹmi siidsååbbar ǩiõttʼtââll še saaʹmi kulttuurärbba da leʹbe äʹrbbvuõđlaž tiõttu kuõskki tuʹtǩǩeem- leʹbe jeeʹres haʹŋǩǩõõzzi ouddmiâsttmõõžž ooccmõõžžid Säämteeʹǧǧ priimmâm mõõntõõllâmvuäʹpstõõzz meâldlânji.

Mädd- da meäʹcctäällministeria oudd juõʹǩǩ eeʹjj sääʹmlääʹjj 57 § (253/1995) nuäjja Lappi JJP-kõõskõʹsse vääʹld ââʹnned siidsåbbar-riâšldõõǥǥ kuulid vaʹrrjum tieʹǧǧ. Kuulid määuʹset Mäddtäälltällõõzz oouʹdeemfoond tieʹǧǧin. Teäggtõs âânn seʹst sääʹmsuåvtõõzzi da vaal-luʹvddkååʹdd sååbbarpaaʹlǩid, mäʹtǩǩ-kuulid da jeeʹres kuulid di paaʹlǩid da kuuli koʹrvvõõzzid saaʹmi ouddoummu da suu vieʹǩǩen toiʹmmjeei piisar tuâjai hoiʹddjummšest. Kuulid lij vaʹrrjum õhttseʹžže nuʹtt 90 000 euʹrred eeʹjjest.

Saaʹmi siidsååbbar vuäʹpast da oudd teâđ saaʹmi vuõiggâdvuõđin da sääʹmlääʹjj meâldlaž tååimin. Saaʹmi siidsååbbar koontâr lij Čeʹvetjääuʹrest Sääʹmpõõrtâst. Konttrest vuäitt äʹššeed arggpeeiʹvin čiâss10.00–15.00 kõõskâst.

Historia

Siidsååbbar-riâšldõk lij juätkkam toiʹmmjummšes sääʹmõutstõõzz seʹst čueʹđid eeʹjjid. Saaʹmi äʹrbbvuõđlaž jieʹllemvuuʹd õõʹni seʹst čiččâm jeeʹres siid vuuʹdid: Njauddâm, Paččjokk, Peäʹccam, Mueʹtǩǩ, Suõʹnnjel, Njuõʹttjäuʹrr da Sââʹrves. Siidi vuuʹd juäkkõʹtte jeeʹres eeʹǩǩčueʹđin riikki raaji ǩeässmõõžži seuʹrrjõssân koumm jeeʹres riikk, Ruõššjânnam, Taar da Lääʹddjânnam, vuuʹdid.

Siidi jieʹllem vuâđđõõvi äʹrbbvuõđlaž jieʹllemvueʹjji mieʹldd serddmõʹšše. Siid vuäzzla norrõʹtte tuʹmmeed õutstõʹsse miârkteei aaʹššin. Täid siidsåbbrid jååʹđti siid puärrsumõs. Såbbrin mieʹrree õutstõõzz õhttsaž aaʹššin, mâʹte puäʒʒhåiddamtuâjain, kueʹllšeeʹllemvuuʹdin da jeeʹres mäddâânnmõʹšše ja õutstõõzz jiellma õhttõõvvi aaʹššin di suudinalla räʹtǩǩee reidd- da reäʹǩǩõsaaʹššid še.

Sääʹmsiidi vuõiggâdvuõđid mädd- da čääʹccvuuʹdeez lie tobdstum 1600-1700-looǥǥin ouddum Ruõššjânnam caari äiggsaž äʹššǩiiʹrjin, leʹbe kreäpstin (gramota). Suõʹnnjel da Njuõʹttjääuʹr kreäpstin šõõddi nk. sääʹmsiid arkiiv, koon muõrrčuuʹǩǩest seeiltum puõccutähttliijmin õhttuum da kâârrum äʹššǩeeʹrj leʹjje ruõkkum päikka, koʹst tieʹtte tåʹlǩ måtam siid oskkum oummu. Arkiiv primmeš eeʹjj 2015 vueʹssen Unescon Maaiʹlm moštt -rekisteerâst. Alggveärlaž äʹššǩiiʹrjid seeiltet Aanrest Sääʹmarkiiv norldõõǥǥin. Kreäpsti teeʹkst lie õlmstõttum lääʹddǩiõʹlle J. J. Mikkola ǩeeʹrjest Kolttakylän arkisto (Lapin sivistysseuran julkaisuja n:o 8. WSOY 1941).

Eeʹjj 1920 Lääʹddjânnma õhttuum Peäʹccam vuuʹd Paččjooǥǥ, Peäʹccam da Suõʹnnjel siidi vuuʹdin jälstam saaʹmid aazzteš nuuʹbb jõnn vääiʹn mâŋŋa Aanar kååʹdd nuõrttvueʹzzid Čeʹvetjääuʹr, Keväjääuʹr da Njeäʹllem siidid. Siidsååbbar-riâšldõk juätkkji toiʹmmjed oʹđđest aazztummuž mâŋŋa da õinn toiʹmmai sääʹmõutstõõzz jiõččvaaldšemriâšldõkkân.

Sääʹmlääʹǩǩ

Siidsååbbar-riâšldõõǥǥ sââj läʹddlaž lääʹjjšiõttummušest, sääʹmlääʹjjest, tobdsteš vuõssmõs vuâra eeʹjj 1955. Viõǥǥâst åårrai sääʹmlääʹǩǩ (253/1995) lij šiõttuum eeʹjjest 1995. Lääʹjj 8 looǥǥâst šiõtteet saaʹmi aaʹššihoiʹddjummšest, leʹbe siidsååbbar-riâšldõõǥǥ toiʹmmjummšest.

Sääʹmlääʹjj täävtõssân lij viikkâd ooudâs sääʹmnarood da -vuuʹd jieʹllemåårrmõõžžid da piʹrǧǧeemvuäittmõõžžid di juäʹtǩǩed da viikkâd ooudâs sääʹmkulttuur. Lääʹjj meâldlaž tååimin âlgg väʹldded jeäʹrben lokku saaʹmi luâtt- da jeeʹres jieʹllemvueʹjji di kulttuur ooudâs viikkmõõžž da jieʹllemvueʹjji mäŋggpeällsen tuejjummuž; jieʹllemåårrmõõžži di jälstem- ja tuâjjpirrõõzz pueʹrummuž; sääʹmtäälai ooudâsviikkmõõžž da tõõi seeiltummuž saaʹmi vuämstummšest da vaaldšummšest; luâđväärai ǩeâllʼjeei âânnmõõžž, äʹrbbvuõttpirrõõzz seeiltummuž di jeeʹres pirrõʹsse õhttõõvvi ǩiõččâmvueʹjj; de muđoi sääʹmvuuʹd ooudâsviikkmõõžž.

Sääʹmlääʹjj 2 §:âst lij meäʹrtõllum Aanar kååʹdd nuõrttvueʹzzest åårrai sääʹmvuuʹd, koon ooudâsviikkmõʹšše sääʹmlääʹjj meâldlaž tååimid tuejjeet.

Sääʹmlääʹjj 9 § kuâskk jeäʹrab ouddõõzzid. Sääʹmvuuʹdest jälsteei saaʹmin lie tän vuuʹdest åårrai riikk mädd- ja čääʹccvuuʹdin jeäʹrab koʹrvvõõzztää vuõiggâdvuõtt jm. sâjjdâʹtted Meäʹcchalltõõzz looʹvin puäʒʒ-, šeeʹllem- da kueʹllšeeʹllemǩeâmpid taarbšum vuuʹdid di šeeʹlled kueʹl riikk čaaʹʒʒin.

Sääʹmlääʹjj 56 § mieʹldd riikk da kååʹdd ǩiõttʼtõõllâm vuâlaž saaʹmi jieʹllemvueʹjjid da jieʹllemåårrmõõžžid kuõskki veiddsõs da vuâđđjuurdlaž aaʹššin veʹrǧǧniiʹǩǩin âlgg vaʹrrjed saaʹmi siidsåbbra da sääʹmsuåvtõõzzid vuäittmõõžž uʹvdded ciâlkâlm.

Sääʹmlääʹjj vuâđald vueiʹtet miõttât tuärjjõõzz sääʹmvuuʹdest åårrai jälstem- leʹbe tällõspõõrt di kueʹllšeeʹllemǩeâmp raajjmõʹšše leʹbe teevvmõʹšše leʹbe veeidummša di kaaupšed määdd vueiʹvvääššlânji jälstummuž vääras.

Lââʹss teâđ sääʹmlääʹjj meâldlaž tuärjjõõzz ooccmõõžžâst lie Porrmõškonttâr (Ruokavirasto) neʹttseeidain.

Lââʹss teâđ sääʹmlääʹjj meâldlaž teäggtummšest, määddkaaupšummšest da uʹvddemlooʹvin lie Lappi JJP-kõõskõõzz seeidain.